Sołectwa

Gierzwałd, wieś, niem. Geierswalde, siedziba władz gminy Grunwald, przez wiele lat po II wojnie św. Gierkowo. Wieś założona w 1325 r. przez Hansa von Otatz i Petera von Geierswalde, przez wieki wielokrotnie zmieniała właściciela.

Klasycystyczny, parterowy dwór pochodzi z II poł. XIX w. Zbudowany na planie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym, z obustronnym dwukondygnacyjnym ryzalitem na osi elewacji, zamknięty trójkątnym naczółkiem. W wyremontowanym obiekcie ma dzisiaj siedzibę Gminny Ośrodek Kultury. Dość dobrze zachowało się całe założenie, dwór usytuowany jest między ciągnącym się wzdłuż głównej drogi parkiem a podwórzem gospodarczym. Niszczeje czynna jeszcze niedawno gorzelnia.

Kościół ewangelicki, obecnie metodystyczny. Pierwszy kościół został spalony w 1410 r. podczas wojny polsko-krzyżackiej. W 1487 r. rozpoczęto budowę nowej świątyni, a w latach 1780-1783 w miejscu drewnianej budowli wzniesiono murowaną, z wieżą od strony zach. Murowany podest obok kościoła służył niegdyś jako podstawa pomnika pamięci mieszkańców wsi - ofiar I wojny św. W Gierzwałdzie po II wojnie św. działa jedna z najprężniejszych parafii Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego na Warmii i Mazurach.

Kościół katolicki św. Jana Chrzciciela wybudowano w latach 80. XX w.

1,5 km za wsią, w lewo od drogi do Ostródy, gospodarstwo agroturystyczne Marioli Platte, przystosowane także do potrzeb niepełnosprawnych, z pięknym stawem i Stodołą Artystyczną, niegdyś miejsce natchnień olsztyńskiego zespołu Czerwony Tulipan.

Domkowo, wieś, niem. Domkau, odnotowana po raz pierwszy w 1335 r. jako dobra rycerskie. W XIX w. świetnie prosperowała tu papiernia, przez długi czas młyn wodny.

Warto zobaczyć: Wczesnośredniowieczne grodzisko pruskie, datowane na VIII-XIII w., zwane Pogańską Górą, położone ok. 2 km na płn.-wsch. od wsi w pobliżu dawnego młyna, o owalnej formie 65x40 m, z majdanem 33x22 m, otoczone wałem. W jego płd.-zach. części dostrzec można wjazd bramny.

Dylewo, wieś, niem. Döhlau. Pierwszy raz wzmiankowana w 1328 r. z racji potwierdzenia nadania majątku braciom von der Diehl. W 1657 r. zniszczone przez Tatarów. Odbudowę po zniszczeniach zawdzięcza rodzinie Finck von Finceknstein z Dąbrówna. Prawdziwy rozkwit przeżyło Dylewo pod rządami rodziny von Rose (1860-1945). Dzięki pracy Ludwiga, a potem jego syna Franza, majątek stał się jednym z najnowocześniejszych i najlepiej zarządzanych w całych Prusach Wschodnich. Na przełomie XIX i XX ww. obejmował on ponad 3000 ha ziemi, dwie gorzelnie, cegielnię, młyn, dwa tartaki, mleczarnię, dwa wiatraki, a nawet hodowlę pstrągów! Mały klasycystyczny dwór z mansardami wzniesiony ok. 1850 r. został rozbudowany w latach 1908-1911 o dwa boczne skrzydła. W planach była dobudowa galerii na kolekcję dzieł sztuki, ale najpierw wybuch wojny, potem lata kryzysu gospodarczego nie pozwoliły na realizację tego zamierzenia. Pałac spłonął w 1945 r. podpalony przez żołnierzy radzieckich. Częściowo zachowane boczne skrzydło odbudowano bezstylowo z przeznaczeniem na wiejską szkołę. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, salowy, na planie wydłużonego prostokąta z wieżą od zach. Pierwsze wzmianki o dylewskiej świątyni pochodzą z II poł. XV w. Została ona najprawdopodobniej zniszczona przez Tatarów w 1657 r. Odbudowa nastąpiła na przełomie XVII i XVIII ww., w 1800 r. przebudowano wieżę, całą zaś świątynię odnowiono w 1842 r. Obok kościoła mauzoleum rodzin Kern i Rose. Zachowała się piękna manierystyczna nastawa ołtarza głównego z pocz. XVII w. Po zakończeniu II wojny świątynia została przejęta przez katolików.

Warto zobaczyć: Dylewski park, ukształtowany w latach 1879-1911, czytelny jeszcze do niedawna w formie i kształcie, składający się z dwóch części, przedzielonych brukowaną drogą, która łączyła folwark z polami. Wschodnia, starsza część, stanowiąca bezpośrednie otoczenie dworu i kościoła, ukształtowana została przez wybitnego ogrodnika Johanna Larrasa. Na przełomie XIX i XX ww. powiększono założenie o część zachodnią, z dużym stawem, wyspą i kanałami, wzniesiono kilka budowli. Powstał w ten sposób wspaniale skomponowany park z cennym drzewostanem. Rozbudowany system kanałów i ścieżek wiązał się z obecnością bogatej architektury ogrodowej. Na wyniesieniu w części południowej, na głównej osi pałacu, postawiono na murowanym cokole drewnianą altanę. U podnóża wzniesienia wybudowano z kamiennych ciosów grotę ozdobioną maskami-maszkaronami Śmiejacy się i Płączący. Prosto z altany można było dojść aleją do kamiennego tunelu pod drogą, by wyjść na rozświetlony staw z wyspą. Aby ominąć bruki traktu, kilkadziesiąt metrów dalej wzniesiono kamienny wiadukt (1907) z widokiem z jednej strony na wspomniany staw, z drugiej na imponujące wielkością i budynkami podwórze folwarczne. Nad zatoczkami przerzucono mosty, każdy o innej konstrukcji: ceglany, kamienny, stalowy i drewniany. Część z nich, zachowała się do dziś. Park (i wnętrze pałacu) ozdabiało wiele wspaniałych rzeźb autorstwa Włocha Adolfo Wildta. Ostatnią z nich skradziono w niewyjaśnionych okolicznościach już na pocz. XXI w. Jak na ironię był to stojący na wyspie, widoczny niegdyś z każdego miejsca, pomnik twórcy parku Johanna Larrasa, potężna bryła różowego marmuru z wyrzeźbionym medalionem w formie ponadnaturalnej wielkości maski portretowej ogrodnika.

Grunwald, wieś, niem. Grünfelde, na pocz. XV w. wzmiankowana jako dobra rycerskie. Od XVII w. do poł. XIX w. w posiadaniu rodu Finck von Finckenstein z Dąbrówna, potem Wittkowskich. Pochodzący z końca XIX w., rozbudowany na początku następnego stulecia, dwór położony jest między parkiem a dużym podwórzem gospodarczym. Starsza część, parterowa, z ryzalitem od frontu i drewnianą werandą, przekryta została dachem dwuspadowym. Do elewacji bocznej dobudowano później prostopadle dwukondygnacyjną część pod dachem mansardowym, z wielobocznym wykuszem w elewacji frontowej. Bardzo dobrze zachowany obiekt jest obecnie własnością prywatną.

Grunwald, Pole Bitwy. Rozległy obszar między Stębarkiem, Grunwaldem i Łodwigowem, na którym 15 lipca 1410 r. rozegrała się jedna z większych bitew średniowiecznej Europy. Po całodziennych zmaganiach polsko-litewskie wojska króla Władysława Jagiełły i wielkiego księcia Witolda, liczące ok. 30 000 ludzi, pokonały o 10 000 mniejszą armię zakonu krzyżackiego, dowodzoną przez wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Zwycięstwo było wielkie - do Malborka, ówczesnej stolicy zakonnego państwa udało się dotrzeć zaledwie 1400 rycerzom przeciwnika. Poległ wielki mistrz i wielu innych ważnych dostojników zakonu. Straty strony polskiej były zapewne także dość znaczne, szczególnie wśród wojsk litewskich. Sięgały one kilku tysięcy ludzi. Jan Długosz, pisząc o startach strony polskiej, podał informację o śmierci 12 bardziej znaczących rycerzy. Zwycięstwa grunwaldzkiego nie potrafiliśmy wykorzystać. Po nieudanym oblężeniu Malborka nasze wojska wróciły do domów, a podpisany rok później w Toruniu pokój niczego właściwe nie rozstrzygnął. Wojny z zakonem miały się toczyć jeszcze przez ponad sto lat.

W 1960 r., w pięćsetną rocznicę bitwy, na Wzgórzu Zwycięstwa, w miejscu, gdzie wg prof. Stefana Kuczyńskiego miały zostać okrążone i zniszczone ostatnie chorągwie krzyżackie, odsłonięto zespół pomnikowy wg projektu rzeźbiarza Jerzego Bandury i architekta Witolda Cęckiewicza. Składa się on z pomnika-obelisku, 11 masztów oraz amfiteatru z mapą plastyczną, przedstawiającą rozmieszczenie wojsk przed rozpoczęciem bitwy. Pomnik tworzą bloki kamienne, na których wyryte zostały twarze słowiańskich wojów, zwrócone na zach. i ku płn. Na 11 masztach prawie trzydziestometrowej wysokości umieszczone zostały znaki chorągwi zwycięskich wojsk - polskich, litewskich, ruskich i czeskich. Obecność tych ostatnich może tu zastanawiać, bo Czesi, jak to zwykle u nich bywało, i pod Grunwaldem walczyli po obu stronach. Pod amfiteatrem działa niewielkie muzeum i sala kinowa, w której wyświetlana jest sekwencja bitewna z „Krzyżaków” Aleksandra Forda

W odległości ok. 500 m na zach. od wzgórza pomnikowego znajdują się na trwale zabezpieczone, ruiny najstarszego obiektu wzniesionego na polach - kaplicy pobitewnej. Są one jedynym, pewnym świadectwem pozwalającym dokładnie określić miejsce bitwy stoczonej w tym rejonie 15 lipca 1410 r. Krzyżacy rozpoczęli budowę kaplicy w rok po bitwie. Początkowo był to chyba obiekt drewniany, ale już w 1413 r., kiedy nastąpiło poświęcenie, wznosiła się tu budowla murowana, z kamienia polnego, halowa, o wymiarach 23x12 m, wzmocniona ośmioma przyporami. Od strony wsch. widoczne są mury zakrystii lub dzwonnicy. W XVI w., w związku z przyjęciem w księstwie protestantyzmu jako religii panującej, kaplicę opuścili kapłani, a ona sama popadła w ruinę. Aż do połowy XIX w. była jednak celem licznych, także polskich pielgrzymek.

Na prawo od wejścia do kaplicy leży kamień, w tradycji ludu mazurskiego zwany kamieniem Jagiełły. Legenda mówi, ze król wypoczywał na nim po zwycięskim boju. W 1901 r. decyzją władz pruskich kamień został przeniesiony na ruiny murów kaplicy. Dla upamiętnienia śmierci Jungingena opatrzono go napisem: „W walce o niemieckie istnienie i niemieckie prawo poległ tu śmiercią bohaterską wielki mistrz Ulryk von Jungingen w dniu 15 lipca 1410 roku”. Niedługo po II wojnie św. napis ten został usunięty.

Znajdujący się przy alei prowadzącej z parkingu w kierunku Wzgórza Zwycięstwa tzw. pomnik krakowski został wzniesiony z granitowych ciosów pochodzących z cokołu pierwszego polskiego pomnika grunwaldzkiego, odsłoniętego w 1910 r., w pięćsetna rocznicę bitwy, na Placu Matejki w Krakowie. Inicjatorem i fundatorem krakowskiego pomnika był wielki pianista i polityk Ignacy Paderewski, autorem rzeźbiarz Antoni Wiwulski. We wrześniu 1939 r., Niemcy, niedługo po wkroczeniu do Krakowa, dzieło to zburzyli. Wierną kopię dłuta Mariana Koniecznego odsłonięto w 1976 r., ciosy zaś przewieziono na Pola Grunwaldzkie i scalono je w 1983 r, w obecnej formie.

Szczególnie tłoczno jest na grunwaldzkich polach w rocznicę bitwy. Od kilku lat odbywa się tu rekonstrukcja wydarzeń z 15 lipca 1410 r. W inscenizacji bierze udział coraz większa liczba rycerskich bractw z wielu krajów całego kontynentu, zmagania ogląda kilkadziesiąt tysięcy widzów. Spektakl ten jest największą tego typu imprezą w Polsce, drugą (po Hastings, Anglia) w Europie. Co ważne, co roku wygrywamy.

W 2010 r., w sześćsetną rocznicę bitwy, oddane ma być do użytku nowoczesne muzeum zlokalizowane w okolicach dzisiejszego parkingu.

Kiersztanowo, wieś, niem. Gross Kirsteinsdorf, 4 km na wsch. od Gierzwałdu, założona w 1325 r. Majątek miał przez wieki wielu właścicieli, ostatnim dzierżawcą przed II wojną św. był Anglik John Peacock, który gospodarował tu na 900 ha ziemi z gorzelnią, młynem i tartakiem.

Dość dobrze zachowało się założenie dworsko-parkowe oparte na osi głównej drogi zespołu, z krańcowo usytuowanymi dworem i kościołem. Dwór wybudowany został w 1900 r. na planie zbliżonym do kwadratu, jako obiekt dwukondygnacyjny, przykryty wysokim czterospadowym dachem. Znacznie bardziej interesujący jest, pochodzący z 1870 r., niszczejący dziś spichlerz, z zachowanymi do niedawna wieloma elementami oryginalnej stolarki, wyposażeniem, a nawet kołowrotem. Oba obiekty są dzisiaj własnością prywatną.

Pierwsza wzmianka o tutejszym kościele, obecnie pw. św. Piotra i Pawła, pochodząca z 1410 r., mówi o zabiciu proboszcza i stratach, jakie świątynia poniosła w wojnie polsko-krzyżackiej. W 1811 r. z popadający w ruinę budynek rozebrano. Obecny, neogotycki wzniesiono z czerwonej cegły pod koniec XIX w. Opuszczony przez ewangelików w 1946 r., przejęty został przez katolików. We wnętrzu neogotyckie organy oraz tablica epitafijna fundatorów kościoła Adalberta i Agnes von Ploetz. Przy kościele stary, poewangelicki cmentarzyk.

Mielno, wieś, niem. Mühlen. Położona nad brzegami tak samo zwanego jeziora i rz. Marózką. Założona w 1333 r. W 1914 r. okolice Mielna były świadkiem krwawej bitwy armii niemieckiej i rosyjskiej. W samej wsi lub jej pobliżu odnaleźć można cztery cmentarze z ofiarami walk toczonych w dniach 26-28 sierpnia. W dawnym parku dworskim spoczywa 47 żołnierzy armii niemieckiej i 20 rosyjskiej, poległych w bitwie lub zmarłych z ran w mieszczącym się w nieistniejącym już dzisiaj pałacu, wówczas pełniącym funkcję lazaretu. Dwa cmentarzyki usytuowane są ok. 500 m od wsi, po prawej stronie szosy w kierunku Olsztynka. Na jednym z nich we wspólnej mogile spoczywa 4 oficerów, na drugim zaś 24 żołnierzy niemieckich. Największy cmentarz z tego okresu znajduje się ok. 1 km od wsi, 400 m w prawo od szosy w kierunku Olsztynka. Pochowano tu 209 Niemców i 78 Rosjan.

Kościół św. Jana Chrzciciela istniał na pewno jeszcze przed bitwą grunwaldzką. W 1807 r. stacjonujący w pobliżu żołnierze Napoleona mieli zniszczyć tryptyk ołtarzowy. Z powodu dramatycznego stanu budowli zburzono ją w 1817 r. Obecnie istniejący obiekt wzniesiono z kamienia polnego w latach 1862-64. Wyposażenie wnętrza neogotyckie. W 1945 r. przejęty przez katolików. Zadbane pozostałości starego, przykościelnego cmentarza.

Mielno, jezioro, niem. Mühlen See, pow. 198 ha. Jezioro rynnowe o ciekawym kształcie, długość ok. 10 km, maksymalna szerokość ok. 1 km. Przez zbiornik przepływa rzeczka Marózka, znana ze swej urody, szczególnie w dolnym jej biegu. W Mielnie i Nowej Wsi Ostródzkiej ośrodki wypoczynkowe.

Pacółtowo, wieś, niem. Gross Pötzdorf. Założona z nadania komtura dzierzgońskiego w 1325 r. dla Prusów Glabune i Kunike. W XVII-XVIII ww. własność rodziny von Wernsdorf. Rozkwit majątku nastąpił pod rządami rodziny von Brandt (1791-1830). W początkach XX w. do majątku należały cztery folwarki.

Zespół parkowo-pałacowy usytuowany jest po prawej stronie drogi z Gierzwałdu. Neobarokowy pałac, będący do końca II wojny św. w posiadaniu rodziny Volprechtów, zbudowano w sporej części od nowa w 1913 r., z częściowym wykorzystaniem murów budowli z lat 1794-97. Dwukondygnacyjny, przekryty dwuspadowym dachem budynek, założono na rzucie prostokąta z mocno wysuniętymi ryzalitami na narożach i osi elewacji frontowej. Na osi elewacji ogrodowej znalazła się duża, półkolista weranda, nad nią trójkątny naczółek. Po II wojnie św. pałac adaptowano na biura i mieszkania. Remontowany na pocz. XXI w., w dobrym stanie, jest obecnie własnością prywatną.

Katolicy przysposobili dla potrzeb wiernych kaplicę w pomieszczeniach dawnej szkoły. Znajdujący się za wsią, kościół poewangelicki jest już tylko szczątkową ruiną, figurującą nadal w rejestrze zabytków.

Rychnowo, wieś, niem. Reichenau, przy drodze Warszawa-Gdańsk, 14 km przed Ostródą. W źródłach od 1335 r. jako dobra rycerskie. Pierwszy kościół rychnowski został zniszczony podczas wojny polsko-krzyżackiej 1410 r. W pocz. XX w. majątek należał do von Liniusa, miał 800 ha ziemi i gorzelnię.

Pochodzący z tego okresu dwór, będący dzisiaj siedzibą klasztoru Terezjanek wybudowany został z wykorzystaniem elementów wcześniejszej budowli. Założono go na planie prostokąta z obustronnymi, skrajnymi ryzalitami. Budowla ma dwie kondygnacje a z lewej strony wieżyczkę przykrytą baniastym hełmem. Od frontu mały ryzalit, od ogrodu większy, poprzedzony sporym, zadaszonym tarasem.

Warto zobaczyć: W 1713 r. Zygmunt Ernest von Kikoll (Kikuł), ówczesny właściciel majątku ufundował na niewielkim wzgórzu, znajdującym się obecnie w obrębie dworskiego parku, piękny, drewniany barokowy kościółek. Salową świątynię wzniesiono w konstrukcji zrębowej na rzucie wydłużonego ośmioboku, z zakrystią od płn. i przedsionkiem od płd., całość przekryto dachem namiotowym. W doskonale zachowanym wnętrzu zwracają uwagę bogate polichromie figuralne, przypisywane Gotfrydowi Hintzowi z Królewca: na stropie przedstawienie Grzechu pierworodnego, na ścianach apostołów oraz całopostaciowy portret Marcina Lutra. Ołtarz - późnogotycki tryptyk z grupą koronacji NM Panny w części środkowej pochodzi z 1518 r. Chór muzyczny drewniany z wyodrębnionym balkonem kolatorskim. Wolnostojąca dzwonnica pochodzi być może nawet z 1707 r. Replika świątyni, przygotowana tuż przed I wojną św. na potrzeby królewieckiego muzeum, od 1940 r. znajduje się w olsztyneckim skansenie. Rychnowski kościółek przeszedł w ręce katolików po zakończeniu II wojny św.

Stębark, wieś, niem. Tannenberg, w pobliżu pola bitwy 1410 r., wzmiankowana już w 1334 r. W XVI w. należała do Albrechta Fincka (później Finck von Finckenstein), potem do rodu von Brandt. Na przykościelnym cmentarzu odnaleźć można jeszcze zachowane groby przedstawicieli tej ostatniej rodziny.

Kościół Przenajświętszej Trójcy. Obecną świątynię wzniesiono pod koniec XVII w. (1681), najprawdopodobniej w miejscu kościoła zniszczonego przez Tatarów w 1656 r. W 1909 r. poszerzono ją o aneks od strony płd. Kościół orientowany, z kamienia polnego i cegły; salowy, na planie wydłużonego ośmioboku, z zakrystią do wsch. i kruchtą od płd. Nad zach. ścianą nawy nadbudowana drewniana wieżyczka dzwonna. Po 1945 r. przejęty przez katolików, parafia od 1962 r.

Dwór, zwany przez miejscowych pałacem, skromny, pochodzący z przełomu XIX i XX ww. założony na rzucie prostokąta, parterowy, przekryty dwuspadowym dachem, z obustronnym, dwukondygnacyjnym ryzalitem na osi, wybudowany został przez rodzinę Pagel. Zrujnowany budynek ratuje obecnie prywatny właściciel. Być może uda mu się też przywrócić do świetności stający się dzikim lasem park z cmentarzem rodowym budowniczych dworu.

Tymawa, wieś, niem. Thymau, odnotowana po raz pierwszy jako dobra rycerskie w 1328 r. Majątek wielokrotnie zmieniał właścicieli, najdłużej należał do rodzin von Brandt (XVIII/XIX ww.) i Wernitz (XIX-XX ww.). Usytuowany nad Jez. Tymawskim dawny zespół parkowo-pałacowy bronił swej świetności do początku lat 90. XX w., wcześniej (1945) tracąc jedynie budynek gorzelni. Będący dziś już prawie ruiną pałac wzniesiono w 1891 r. między parkiem i zamkniętym w czworobok podwórzem. Dwukondygnacyjny budynek założony na rzucie prostokąta i przekryty dachem naczółkowym ma na osi elewacji frontowej trójkondygnacyjny ryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem, poprzedzony dużym gankiem z czterema półkolumienkami. Rozciągający się do jeziora park zaprojektowany został pod koniec XIX w. przez Johanna Larassa. Miejsce po wyciętej części nadjeziornej parku porastają obecnie dzikie zarośla.

W odległości ponad 1 km na płn.-wsch., na wysoko wyniesionym cyplu morenowym przy płd. brzegu jez. Mielno, ograniczonym bagnistą doliną bezimiennego strumienia, późnośredniowieczne założenie obronne, prawdopodobnie pochodzenia krzyżackiego. W centralnej części owalu o osiach długości 51 i 18 m znajduje się wgłębienie, będące najpewniej pozostałością wieży strażniczej.